Rozpoznanie posiadanych możliwości głosowych oraz wydolności własnego narządu głosowego powinny stanowić punkt wyjścia w kształceniu głosu każdego nauczyciela. Samoobserwacja, wsłuchiwanie się w swój głos i zmiany, jakie zachodzą w trakcie pracy, zwracanie uwagi na niepokojące objawy oraz przyglądanie się wpływowi własnej mowy i brzmienia głosu na uczniów, to ważne elementy wyznaczające kierunek w pracy nad głosem. Dostarczają one informacji na temat stanu narządu głosowego i umiejętności wykorzystania głosu w pracy dydaktyczno- wychowawczej.
Często lekceważy się fakt, że zdrowy narząd głosu oraz wykorzystanie pełni jego możliwości to potężny środek wychowawczy w pracy nauczyciela. A właśnie dzięki niemu nauczyciel może komunikować się z uczniami i przekazywać istotne treści i rozbudzać ich ciekawość nie tylko za pomocą słów, ale również za pomocą odpowiedniej melodii mowy czy akcentu . Może on również brzmieniem swojego głosu wpływać na zachowanie uczniów np. wyciszając ich, pobudzając do pracy czy uspokajając. Jest to więc kolejny - po zapobieganiu chorobom zawodowym narządu głosowego oraz umiejętnej pracy głosem- argument przemawiający na rzecz kształcenia głosu.
Praca nad własnym głosem może przybierać różnorodne formy – od indywidualnych lekcji lub grupowych zajęć, warsztatów, kursów, szkoleń prowadzonych przez logopedę, specjalistę emisji i impostacji głosu, poprzez konsultacje z lekarzem foniatrą, aż do samodzielnie wykonywanych ćwiczeń usprawniających narząd głosowy i rozwijających jego możliwości.
Niezależnie od formy istotnym czynnikiem w kształceniu głosu jest świadomość. „Świadoma i samodzielna praca nad głosem rozpoczynają się z chwilą zrozumienia prawdy, iż głos jest darem danym człowiekowi raz na całe życie. Niekiedy bowiem higiena głosu i prawidłowa technika wokalna nie wystarczą, by przywrócić „zdrowie” naszemu narządowi głosowemu i trzeba uciec się do innych sposobów naprawy, np. w przypadku wielu dolegliwości głosowych zachodzi konieczność interwencji chirurgicznych. Samodzielna praca nad jego doskonaleniem, kształtowaniem i rozwojem to poszukiwanie pełnego wyrazu brzmienia, artyzmu i ekspresji głosu.” (Zdrowy głos, Rokitiańska M., Laskowska H.). Podstawą świadomej pracy nad głosem jest poznanie zasad rządzących mechanizmem powstawania głosu oraz świadome wykonywanie ćwiczeń doskonalących głos.Praca nad głosem, utrzymaniem go w dobrej kondycji i rozwijaniem jego możliwości, powinna odbywać się regularnie. Kurs, szkolenie czy udział w warsztatach to jedynie wstęp do dalszego, samodzielnego kształcenia głosu. Na nic zda się takie szkolenie, jeśli już po kilku dniach, tygodniu, dwóch zaprzestaje się głosowego treningu. Ważne jest bowiem zachowanie ciągłości ćwiczeń oraz wygospodarowanie na nie czasu, w którym nic innego nie będzie zaprzątać myśli i nic oraz nikt nie będzie przeszkadzać.
Kształcenie głosu ma być przyjemnością, formą odreagowania stresów, zabawą. Ma być również czasem poświęconym na kontakt z samym sobą, poznawaniem siebie. Istotna jest także motywacja wynikająca nie tyle ze strachu przed chorobami, ale z chęci własnego rozwoju i odkrywania własnego potencjału. Poznawanie głosu jest poznawaniem samego siebie.
Samokształcenie i rozwijanie możliwości głosu powinno stać się miłym obowiązkiem każdego nauczyciela; najwięcej satysfakcji praca przynosi właśnie jemu. Nagrodą za pokonanie oporu przed ćwiczeniami, konsekwencję i poniesione trudy będzie nie tylko zdrowo funkcjonujący narząd głosowy i możliwość wykorzystywania posiadanych zdolności głosowych w kontaktach z uczniami, rodzicami i innymi nauczycielami. Praca nad głosem to w dużej mierze także praca nad sobą, która wpływa na osobowość nauczyciela. Aby tak się stało należy podjąć pracę nad:
- umiejętnością rozluźnienia ciała i mięśni aparatu głosowego,
- oddechem dla mowy
- usprawnieniem motoryki narządów mowy (żuchwy, języka i warg oraz podniebienia miękkiego),
- prawidłową fonacją (tworzenie dźwięków),
- artykulacją i dykcją,
- siłą i barwą głosu,
- umiejętnością modulacji głosu.
Ważne jest przede wszystkim opanowanie umiejętności relaksowania się i uwalniania od napięć oraz codziennych trosk, które mogą krępować naturalne brzmienie głosu.Niezmiernie istotne w kształceniu głosu jest uwzględnienie zmęczenia narządu głosowego. Dlatego, zwłaszcza na początku, wskazane jest wykonywanie ćwiczeń 2-3 razy w ciągu dnia przez około 10 - 15 minut. Nie wolno dopuścić do sforsowania głosu.
Jeśli prawidłowo wykonujesz ćwiczenia:
- nie odczuwasz krtani,
- nie odczuwasz zmęczenia narządu głosowego,
- nie pojawia się drapanie, kłucie, pieczenie w gardle, w okolicy krtani;
- głos po zakończeniu ćwiczeń nie pogarsza się,
- nie pojawia się chrypka.
Należy także zadbać o dobre samopoczucie i kondycję fizyczną oraz wykonywać ćwiczenia odpowiednie do posiadanych możliwości. Konieczne jest stopniowanie trudności i cierpliwość w osiąganiu efektów.
W wykonywaniu ćwiczeń warto często odwoływać się do skojarzeń i wykorzystać możliwości ludzkiej wyobraźni. Dzięki uruchomieniu wyobraźni praca nad własnym głosem jest pracą twórczą i rozwija kreatywność, którą nauczyciel wykorzystać może w swojej codziennej pracy z uczniami. Istotne jest również uruchomienie wszelkich kanałów kontroli głosu, a więc wykorzystanie kontroli wzrokowej, czuciowej (w tym dotykowej) i słuchowej. Ta ostania może być bardzo cenna w określaniu dokonywanych postępów poprzez porównanie ze stanem wcześniejszym. Takie egzaminowanie własnego głosu i samego siebie poprzez np. nagrywanie na dyktafon jest bogatym źródłem informacji na temat sposobu posługiwania się głosem i z powodzeniem tę formę można stosować w ramach indywidualnej pracy.
W przypadku nauczycieli dotkniętych schorzeniami narządu głosowego konieczna jest rehabilitacja głosowa i praca pod okiem specjalisty. Ćwiczenia podejmowane „na własną rękę” w takiej sytuacji mogą doprowadzić do groźnych dla narządu głosowego konsekwencji.
Wszechstronna praca nad sprawnością narządu głosowego i indywidualnymi możliwościami w połączeniu z utrzymaniem higieny głosowej stanowią o odpowiednim wykorzystaniu tego podstawowego narzędzia w pracy nauczyciela. Od tego narzędzia w dużej mierze zależy skuteczność komunikacji z uczniami oraz wywieranego na nich wpływu. Dlatego też warto we własnym zakresie podjąć pracę na rozwijaniem posiadanych warunków głosowych i naukę poprawnego operowania głosem. Jest to praca wymagająca czasu, ale przy odpowiednim zaangażowaniu i braku medyczno - anatomicznych przeszkód, poprzez systematyczne ćwiczenia umiejętności te może opanować każdy nauczyciel.